ბოლო წლებში სურსათის უვნებლობა განსაკუთრებულად აქტუალური საკითხი გახდა როგორც განვითარებული, ასევე ნაკლებად განვითარებული ქვეყნებისთვის; განვითარებულ ქვეყნებში ამ სფეროთი დაინტერესებულთა წრე აღარ შემოიფარგლება მხოლოდ სურსათის ტოქსიკოლოგიისა და მიკრობიოლოგიის სპეციალისტებით, არამედ სულ უფრო და უფრო მეტად ხვდება ეკონომისტების, მართვის სპეციალისტების, პოლიტიკოსებისა და პოლიტოლოგების ინტერესთა სფეროში, და განიხილება სასურსათო უსაფრთხოების ფართო სოციალურ-ეკონომიკურ კონტექსტში. საკითხის ასეთი გააქტიურება ნაწილობრივ სურსათით გამოწვეული დაავადებების ზრდამ და მათით საზოგადოებისა და მედიის ყურადღებამ განაპირობა, ნაწილობრივ კი – მომხმარებელთა მუდმივად მზარდმა დაინტერესებამ იმ შესაძლო გავლენით, რაც ამა თუ იმ სასურსათო პროდუქტმა შეიძლება იქონიოს მათ ჯანმრთელობაზე როგორც მოკლე, ასევე გრძელვადიან პერსპექტივაში. ეს უკანასკნელი განსაკუთრებით გამოკვეთილია ისეთ ქვეყნებში, სადაც საკმარისად მაღალია მოსახლეობის კეთილდღეობისა და ტექნოლოგიური განვითარების დონე.
სურსათის უვნებლობა მრავალგანზომილებიანი საკითხია. იგი ერთნაირად მოითხოვს სახელმწიფოს, მომხმარებლების, მწარმოებლების, ფერმერების, მეცნიერებისა და მკვლევრების ძალისხმევასა და ურთიერთმხარდაჭერას. თუმცა, ამ ყველაფერში განსაკუთრებით მნივშნელოვანი და კრიტიკული მაინც ის როლია, რომელიც სახელმწიფოს აკისრია სურსათის უვნებლობის უზრუნველყოფაში: ერთის მხრივ, აუცილებელია მოქალაქეების, ანუ სურსათის მომხმარებლების ჯანმრთელობისა და სიცოცხლის დაცვა სურსათით გამოწვეული დაავადებებისა და სხვა საფრთხეებისგან, მეორეს მხრივ, ჯერ კიდევ საკმაოდ მძიმე სოციალურ-ეკონომიკურ ფონზე მოსახლეობისათვის სამუშაო ადგილებისა და სურსათზე ხელმისაწვდომის უზრუნველყოფა, და ეს ყველაფერი ისე, რომ ხელი შეეწყოს უვნებელი სურსათის წარმოების გაფართოებასა და განვითარებას.
ობიექტური რეალობის გათვალისწინებით, სრულიად უსაფრთხო სურსათი არ არსებობს. საფრთხე, მისი კლასიკური განმარტებით, “წარმოადგენს ისეთ ბიოლოგიურ, ქიმიურ ან ფიზიკურ აგენტს, რომელმაც სასურსათო პროდუქტში ან ცხოველის საკვებში მოხვედრის შემთხვევაში შესაძლებელია ზიანი მიაყენოს ადამიანის ჯანმრთელობას ან სიცოცხლეს” ამ საფრთხეებიდან ზოგიერთი შეიძლება ბუნებრივად წარმოიქმნას (მაგალითად, აფლატოქსინი კაკლოვანებში), ზოგი კი გარე ფაქტორების ზემოქმედების შედეგად განვითარდეს (მაგ. პესტიციდების დასაშვებზე მაღალი ნაშთი ხილსა და ბოსტნეულში) ზოგიერთი ამ საფრთხეებიდან შეიძლება მყისვე გახდეს მწვავე დაავადების გამომწვევი (მაგ., მიკრობიოლოგიური პათოგენები), ზოგმა კი შესაძლოა გაზარდოს ქრონიკული დაავადებების რისკები და მხოლოდ წლების შემდეგ გამოვლინდეს (მაგ. შხამქიმიკატების ნარჩენები, რამაც შეიძლება სიმსივნის განვითარება განაპირობოს). ამ საფრთხეების ზეგავლენა და სიმწვავე ინდივიდუალურია და დამოკიდებულია ისეთ ფაქტორებზე, როგორიცაა ასაკი, ჯანმრთელობის ზოგადი მდგომარეობა, გენეტიკური განწყობა, კლიმატი, და ა.შ. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მწვავე დაავადებები საფრთხის რეალიზებიდან დროის მოკლე ინტერვალში იჩენს თავს, რაც ზრდის დაავადების გამომწვევი მიზეზის დადგენისა და მისი განმეორებითი განვითარების სწრაფად შეზღუდვის შესაძლებლობას, მაშინ როდესაც ქრონიკული დაავადების შემთხვევაში შეიძლება სურსათის მავნე ზეგავლენის აღმოჩენა, და შესაბამისად ზომების გატარება მოხერხდეს მხოლოდ წლების შემდეგ. ამის აღსაწერად სურსათის უვნებლობაში განიხილავენ რისკის ცნებას, რაც “მომხმარებლის ჯანმრთელობაზე საფრთხით გამოწვეული არასასურველი ზეგავლენის და ზეგავლენის სიმძიმის ალბათობას” წარმოადგენს.
სურსათის უვნებლობის საფრთხეები მეტ-ნაკლებად ერთნაირად კლასიფიცირდება, თუმცა რისკების შეფასებისას მრავალი ფაქტორი მიიღება მხედველობაში. ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს იმაზე, რომ სურსათის უვნებლობა ბიოუსაფრთხოების ფართო კონტექსტში უნდა იქნეს განხილული. გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის განმარტებით, “ბიოუსაფრთხოება წარმოადგენს იმ ერთიან პოლიტიკურ და მარეგულირებელ ჩარჩოს, რომელიც გამოიყენება სურსათთან და სოფლის მეურნეობასთან ასოცირებული რისკების სამართავად. ბიოუსაფრთხოება სამ სექტორს მოიცავს – სურსათის უვნებლობას, მცენარეთა და ცხოველთა სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას, და ფარავს სურსათის წარმოებას, მცენარეთა მავნებლების გავრცელებას, ცხოველთა დაავადებებისა და ზოონოზების გავრცელებას, გენეტიკურად მოდიფიცირებული ორგანიზმებისა და მათი პროდუქტების შემოტანა-გავრცელებას, და ინვაზიური უცხო სახეობებისა და გენოტიპების შემოტანასა და მათ უსაფრთხო მართვას”. ამრიგად, ბიოუსაფრთხოება პირდაპირ უკავშირდება სურსათის უვნებლობას, გარემოსა და სოფლის მეურნეობის მდგრადობას შესაბამისად, ადვილად დასანახი და გასაგებია ის მსგავსებები, რაც შეინიშნება იმ მიდგომებში, რაც გასდევს სურსათის უვნებლობისა და მცენარეთა და ცხოველთა ჯანმრთელობის სფეროებს. უფრო მეტიც, ბევრი საფრთხე გამჭოლია ამ სფეროებისთვის (მაგ., ტუბერკულოზი, ბრუცელოზი და სხვა).
სურსათის უვნებლობის ბიოუსაფრთხოების ფართო კონტექსტში განხილვა საშუალებას გვაძლევს დავინახოთ ის მჭიდრო კორელაციები, რომელიც არსებობს სურსათის უვნებლობასა და ისეთ სოციალურ-ეკონომიკურ ფაქტორებს შორის, როგორიცაა სიღარიბე, საცხოვრებელი და სამუშაო გარემო და პირობები, კვების კულტურა, და სხვ. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ მხედველობაში იქნეს მიღებული არა კონკრეტულ სასურსათო პროდუქტთან ასოცირებული რისკები დროის კონკრეტულ მონაკვეთში, არამედ გათვალისწინებული იყოს ის გარემო, სადაც ხდება ამ საფრთხის რეალიზება და ის დაბრკოლებები, რომლებიც ზღუდავს მათი კონტროლის შესაძლებლობებს.
სურსათის უვნებლობა აღარ განიხილება რომელიმე ერთი ქვეყნის ან თუნდაც რეგიონის კონტექსტში. იგი გლობალური საზრუნავია, და მასზე ზრუნვაც გლობალურ მიდგომას მოითხოვს. საერთაშორისო დონეზე სურსათის უვნებლობაზე ზრუნვა--კოორდინაციას ერთობლივად უწევენ გაეროს სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაცია (FAO) და მსოფლიო ჯანმრთელობის ორგანიზაცია (WHO). FAO-სათვის სურსათის უვნებლობა ყოველთვის წარმოადგენდა მისი საქმიანობის ერთ-ერთ ძირითად მიმართულებას. რაც შეეხება WHO-ს, მან სურსათის უვნებლობა პრიორიტეტულ საკითხთა ნუსხაში 2000 წლიდან შეიტანა მსოფლიოს ჯანმრთელობის 53-ე ასამბლეის სპეციალური მოთხოვნის შემდეგ გარდა ამისა, სურსათით ვაჭრობისა და შესაბამისი უვნებლობის საკითხები დარეგულირებულია ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციის (WTO) რეგულაციებითა და ხელშეკრულებებით. განსაკუთრებით აღსანიშნავი ამ კონტექსტში არის ხელშეკრულება სანიტარიისა და ფიტოსანიტარიის შესახებ.
სურსათის უვნებლობა მულტიდისციპლინარული და მრავალასპექტიანი საკითხია. მისი წარმატებაც მხოლოდ ერთი უწყების ეფექტიანი ფუნქციონირებით არ განისაზრვრება – აუცილებელია ყველა მხარის ერთობლივი ძალისხმევა და, რაც მთავარია, მომხმარებელთა ნდობა ამ სისტემისადმი. სურსათით მოწამვლის რამდენიმე ფართომასშტაბიანმა და გახმაურებულმა კრიზისმა გასული საუკუნის 90-იან წლებში გამოიწვია საერთაშორისო სივრცეში არსებული მიდგომებისა და პრინციპების საფუძვლიანი გადახედვა შემოვიდა და დამკვიდრდა პრევენციული მიდგომა რისკის ანალიზის (პროცესი, რომელიც მოიცავს სამ ურთიერთდაკავშირებულ კომპონენტს: რისკის შეფასებას, რისკის მართვას და რისკის კომუნიკაციას) ცნების საფუძველზე, ძირითადმა აქცენტმა კი საბოლოო პროდუქციის შემოწმებიდან წარმოების პროცესის კონტროლზე გადაინაცვლა.
საქართველოს სურსათის უვნებლობის სისტემის რეფორმა: პირველი ეტაპი (2004—2005) წლები
სურსათის უვნებლობა განსაკუთრებით კომპლექსური და რთული საკითხი გახლდათ იმდროინდელი საქართველოს მსგავსი გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნისათვის. ამის მიზეზი არა მხოლოდ სურსათით გამოწვეული დაავადებების საშუალოზე მაღალი დონე იყო, არამედ ისიც, რომ სურსათის უვნებლობის სისტემის რეფორმას და გარდამავალ პერიოდთან დაკავშირებულ მნიშვნელოვან --სწრაფ ცვლილებებს, შესაძლოა გაეზარდა სოციალურ-ეკონომიკურ დანახარჯები, სურსათთან ასოცირებული რისკები და სირთულეების წინაშე დაეყენებინა არსებული მოძველებული ზედამხედველობისა და კონტროლის სისტემების გარდაქმნის პროცესები.
ყოველივე ამის მიუხედავად, სურსათის უვნებლობის სულ უფრო და უფრო გამკაცრებული საერთაშორისო სტანდარტები, გლობალიზაცია, მომხმარებელთა გაზრდილი მოთხოვნა უვნებელ და ჯანსაღ სურსათზე და ეროვნული ეკონომიკის ლიბერალიზებისა და დერეგულირებისკენ მიმართული ღონისძიებები, საკმარისი წინაპირობა აღმოჩნდა დღის წესრიგში დამდგარიყო სურსათის უვნებლობის ეროვნული სისტემის ორგანიზაციული სტრუქტურისა და მიდგომების გადახედვა.
რეფორმის პროცესის დასაწყისში საქართველოს ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდის სურსათის კონტროლის სისტემა ჰქონდა, რომელიც თანაბრად ქმედუუნარო იყო როგორც მომხმარებლების დაცვის, ისე წარმოების კონტროლის თვალსაზრისით. ეს სისტემა, რომელიც მრავალრიცხოვანი მაკონტროლებელი სამსახურებისა და ლაბორატორიების დიდ და არაეფექტურ ქსელს წარმოადგენდა, ძირითადად საბოლოო პროდუქტის შემოწმებასა და სერტიფიცირებაზე იყო ფოკუსირებული. ამ სისტემაში ჩართული იყო რამდენიმე საინსპექციო უწყება, აღჭურვილი სამართლებრივი, თუმცა ურთიერთგადამფარავი ფუნქციებით, რაც საწარმოთა მრავალჯერადი შემოწმების მიზეზი ხდებოდა. გატარებული ზომები ხშირ შემთხვევაში არ იყო მიმართული სურსათის უვნებლობის მნიშვნელოვანი პრობლემების გადასაჭრელად, არამედ შემოიფარგლებოდა ლაბორატორიული შემოწმებისთვის სინჯების აღებით წარმოებისა და ბაზრის დონეზე. სურსათის უვნებლობის ხარჯები არაეფექტიანი და არაეფექტური იყო, ხოლო ბიზნეს გარემო _ არაგამჭვირვალე და არაკონკურენტული. ეს, ბუნებრივია, ამცირებდა ქართული პროდუქციის კონკურენტუნარიანობას იმპორტირებულ სურსათთან შედარებით.
სურსათის ინსპექტორთა ტექნიკური ცოდნა და გამოცდილება არ შეესაბამებოდა ახალ რეალობას. სურსათის უვნებლობის მართვა არ ეფუძნებოდა ობიექტურ, რისკზე დაფუძნებულ მიდგომებს, და შესაბამისად, არ არსებობდა გადაწყვეტილების ობიექტურობის შეფასების მექანიზმი. ეს კი, თავის მხრივ, კორუფციული გარიგებების ფართო შესაძლებლობებს ქმნიდა. არსებობდა მრავალი საგამოცდო ლაბორატორია, მაგრამ მათი ანალიზების შედეგების სანდოობის ხარისხი მეტად დაბალი იყო. და ბოლოს, არ არსებობდა რისკის შეფასების ორგანიზაციული პასუხისმგებლობა, ხოლო რისკების მართვა არათანმიმდევრულად ხორციელდებოდა და ხშირად ძლიერი პოლიტიკური ზეგავლენის საგანიც კი ხდებოდა. შედეგად, ზარალდებოდა ყველა – მომხმარებელი, რომელიც აბსოლუტურად დაუცველი იყო, სახელმწიფო, რომელიც არამიზნობრივად და ხშირად უშედეგოდ ხარჯავდა რესურსებს, და წარმოება, რომელიც კორუფციული წნეხის ქვეშ იყოს მოქცეული და არასამართლიანი კონკურენციის პირობებში უხდებოდა ფუნქციონირება.
სწორედ ამ მრავლობითი პრობლემის გადაჭრის მიზნით დაიწყო კომპლექსური რეფორმა სურსათის უვნებლობის სფეროში, რომლის მიზანიც იყო სურსათის მაკონტროლებელი სისტემის თანამედროვე ორგანიზაციული მოწყობის დანერგვა, რათა სათანადოდ განხორციელებულიყო რისკის შეფასების მეცნიერულად დასაბუთებული პროცესი, (რომელიც მოიცავს ოთხ საფეხურს: საფრთხის იდენტიფიცირებას, საფრთხის დახასიათება-აღწერას, საფრთხის გამოვლენის შეფასებასა და რისკის დახასიათებას) რისკის მართვისა და ოფიციალური კონტროლის მნიშვნელოვანი ფუნქციები.
რეფორმის დაწყება სურსათის უვნებლობის სფეროში სახელმწიფოს მიერ ეკონომიკის დერეგულირებისკენ მიმართული ღონისძიებების დაწყებას დაემთხვა, რამაც რეფორმის პროცესზე სერიოზული გავლენა მოახდინა. `სურსათის უვნებლობისა და ხარისხის შესახებ~ საქართველოს კანონპროექტში ჩადებული მოთხოვნები სურსათის მწარმოებელთა სავალდებულო ლიცენზირების, აგრეთვე შიდა კონტროლისა და მიკვლევადობის სისტემების სავალდებულო დანერგვის შესახებ, 2005წ. მოქმედმა მთავრობამ, წარმოებაში სახელმწიფოს უხეში ჩარევის პრაქტიკის გაგრძელებად მიიჩნია. უფრო მეტიც, გარკვეული შეშფოთების საგნად წარმოადგინა ამ კანონის შესაძლო უარყოფითი ზეგავლენა აგროსასურსათო სექტორის განვითარებასა და მასში ინვესტიციების მოზიდვაზე.
სურსათის კანონის შემუშავების პროცესში ყველა ეს ფაქტორი იქნა გათვალისწინებული, რის შემდეგაც იგი მიიღო პარლამენტმა 2005 წლის დეკემბერში. საქართველოში აგროსასურსათო წარმოების თავისებურებებისა და სოფლის მეურნეობის როლის გათვალისწინებით სოფლის მოსახლეობის სურსათით უზრუნველყოფის საქმეში, გადაწყდა, კანონის მოქმედება (საწარმოთა ინსპექტირების თვალსაზრისით) არ გავრცელებულ იყო პირველად წარმოებასა და მცირე და კუსტარულ სურსათის მწარმოებლებზე.
2005 წელს მიღებული კანონით განისაზღვრა სამართლებრივი ჩარჩო, რომელიც სრულ თანადობაშია ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციისა და ევროკავშირის კანონმდებლობის პრინციპებთან. შემოვიდა რისკის ანალიზის ცნება, და ზოგადად, რისკის ანალიზზე დამყარებული მიდგომა, რაც იმას ნიშნავს, რომ სურსათის უვნებლობის სფეროში მიღებული ყოველი გადაწყვეტილება და გატარებული ქმედება რისკის დამოუკიდებელ მეცნიერთა შეფასების შედეგებს უნდა ეფუძნებოდეს. აღიარებულ იქნა ინტეგრირებული მიდგომა ფერმიდან სუფრამდე, რის მიხედვითაც აქცენტი საბოლოო პროდუქტის სერტიფიცირებიდან პროცესის კონტროლზე უნდა გადასულიყო. დადგინდა პასუხისმგებლობები როგორც მწარმოებლის, ასევე მარეგულირებლისათვის, და განისაზღვრა ერთიანი სახელმწიფო კონტროლის განხორციელებაზე პასუხისმგებელი ორგანო - სურსათის უვნებლობის, ვეტერინარიისა და მცენარეთა დაცვის ეროვნული სამსახური.
ინსტიტუციური რეფორმირების კონტექსტში საქართველომ გამოიჩინა გასაოცარი პოლიტიკური ნება და მოახდინა უაღრესად დანაწევრებული მაკონტროლებელი და ზედამხედველობის სისტემის კონსოლიდაცია. სურსათის უვნებლობის, ვეტერინარიისა და მცენარეთა დაცვის ეროვნული სამსახური გახდა ექსკლუზიურად პასუხისმგებელი სურსათის უვნებლობის ზედამხედველობასა და კონტროლზე ქვეყნის შიგნით, ხოლო სასაზღვრო კონტროლი სამი საცდელი წლის ვადით ფინანსთა სამინისტროს შემოსავლების სამსახურს დაეკისრა.
სურსათის კანონში ჩადებული იყო მისი ეტაპობრივად ამოქმედების დროში გაწერილი ხუთწლიანი გრაფიკი. ამ პერიოდში უნდა მომხდარიყო საკანონმდებლო ბაზის სრული ჰარმონიზება, სახელმწიფო პოტენციალის შექმნა-განვითარება და კერძო სექტორის მომზადება ახალი ამბიციური მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად.
სურსათის კანონის მიღებისას არსებობდა საკმაოდ სამართლიანი მოლოდინი იმისა, რომ რეფორმა ხელს შეუწყობდა სურსათის წარმოების განვითარებას, შექმნიდა ობიექტურ და პროგნოზირებად გარემოს, უფრო სანდოს გახდიდა ზედამხედველობის სისტემას და გააადვილებდა საერთაშორისო ბაზრებზე შეღწევას. გარდა ამისა, ახალი სისტემის ამოქმედებას უნდა შეემცირებინა სურსათით გამოწვეული დაავადებების შემთხვევები, და უფრო მრავალფეროვანი გაეხადა სურსათის არჩევანი ბაზარზე.
სურსათის უვნებლობისა და ხარისხის კანონის დანერგვა: რეფორმის მეორე ეტაპი
2005 წელს, კანონის მიღებისას იგულისხმებოდა, რომ 2006 წელი უნდა ყოფილიყო მომზადების წელი, როდესაც სახელმწიფოს პოლიტიკური ნებისა და ვალდებულების შესაბამისად, და საერთაშორისო ორგანიზაციების დახმარებით ინტენსიურად მოხდებოდა ქვეყანაში სურსათის უვნებლობის ზედამხედველობის ინსტიტუციური და ადამიანური პოტენციალის შექმნა-გაძლიერება სურსათის ინსპექტორთა სათანადო მზაობის უზრუნველსაყოფად ობიექტური და კომპეტენტური სახელმწიფო კონტროლის დასაწყებად 2007 წლის 1 იანვრიდან. ამასთან ერთად, გათვალისწინებული იყო საგანმანათლებლო და საინფორმაციო დახმარების გაწევა სურსათის მწარმოებლებისათვის, რომ მათ დაეკმაყოფილებინათ სურსათის უვნებლობისა და ჰიგიენის გამკაცრებული მოთხოვნები. საწყის ეტაპზე საწარმოებში შიდა კონტროლისა და მიკვლევადობის სისტემების ამოქმედების ვალდებულებას (HACCP და მიკვლევადობა). უნდა დაქვემდებარებოდა მხოლოდ მაღალი რისკის საწარმოები. გარდა ამისა, სახელმწიფოს უნდა დაეწყო სურსათის მწარმოებელ საწარმოთა რეგისტრაცია, რათა შექმნილიყო რეალური სურათი სურსათის საწარმოების არსებობის, საქმიანობის სფეროსა და გეოგრაფიული განლაგების შესახებ. მიმდინარეობდა აქტიური მუშაობა არსებული კანონმდებლობის ჰარმონიზებისა და სრულყოფილი კანონქვემდებარე ბაზის შესამუშავებლად, მაგრამ 2006 წლის დეკემბრის ბოლოს საქართველოს მთავრობის, ხოლო მოგვიანებით, 2007 წლის ივნისში პარლამენტართა ჯგუფის ინიციატივით, ორჯერ შევიდა ცვლილებები სურსათის კანონში, რამაც გარკვეული მუხლების შეჩერება გამოიწვია 2010 წლის 1 იანვრამდე. შეჩერება ძირითადად შეეხო სურსათის უვნებლობისა და ხარისხის შესახებ კანონის იმ მუხლებს, რომლებიც ითვალისწინებდა სახელმწიფო კონტროლს სურსათის საწარმოებში. შესაბამისად გადავადდა საწარმოებში შიდა კონტროლისა და მიკვლევადობის სისტემების ამოქმედების სქემაც. სახელმწიფოს მარტო სურსათის ხარისხის მონიტორინგის ფუნქცია დარჩა. სახელმწიფო კონტროლის განხორციელება კი შესაძლებელი ხდებოდა მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში, ისიც ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში მთავრობის მიერ დადგენილი პროცედურების შესაბამისად. ეს გადაწყვეტილება განპირობებული იყო შემდეგი მოსაზრებებით:
ყველა ეს არგუმენტი ლეგიტიმური, და რათქმა უნდა, გასათვალისწინებელი იყო რეფორმის დანერგვის პროცესში. თუმცა, იგივენაირად ლეგიტიმური და აქტუალური იქნებოდა ის 2010 წლის 1 იანვრისთვისაც, თუ მიზანმიმართულად არ გაჩაღდებოდა მუშაობა შესაბამისი მიმართულებით, რათა ერთის მხრივ, რეალურად შექმნილიყო ქვეყანაში პოლიტიკური და ეკონომიკური ინტერესების გავლენისაგან თავისუფალი რისკის შეფასების მეცნიერული მექანიზმი, განმტკიცებულიყო ეროვნული სამსახურის კომპეტეციის პოტენციალი ინსპექტირებისა და კონტროლის გასატარებლად, რასაც უნდა მოჰყოლოდა კერძო სექტორის მიერ, უვნებლობისა და ჰიგიენის ნორმების დაცვის გაცნობიერების აუცილებლობა, წარმოებისა და დისტრიბუციის ყველა ეტაპზე.
აღსანისნავია, რომ სახელმწიფო კონტროლისა და ზედამხედველობის მექანიზმების სრულ შეჩერებამ, სერიოზული ზიანი მიაყენა როგორც ქვეყნის საექსპორტო იმიჯსა და პოტენციალს, ასევე დაამუხრუჭა ადგილობრივი საწარმოების სრულჰყოფილ განვითარებას.
2012 წლის მაისში გაუქმდა სოფლის მეურნეობის სფეროში მომქმედი კანონმდებლობა და მიღებულ იქნა ,,სურსათის/ცხოველის საკვების უვნებლობის, ვეტერინარიისა და მცენარეთა დაცვის შესახებ“ კოდექსი, მიღების მიზანი თითქოს-და საქართველოს კანონმდებლობის ევროკავშირის შესაბამის კანონმდებლობასთან მიახლოვება და საქართველოში სურსათის უვნებლობის მყარი სისტემის ჩამოყალიბების ხელშეწყობა გახლდათ. აღიშნულმა აქტმა ევროკავშირის ექსპერტთა უკმაყოფილება გამოიწვია, რამაც შეაფერხა ევროკავშირსა და საქართველოს შორის ასოცირების ხელსეკრულების შეთანხმებაზე ხელმოწერა.
2013 წელს მთავობის გადწყვეტილებით შეიქმნა, ,,სურსათის/ცხოველის საკვების უვნებლობის, ვეტერინარიისა და მცენარეთა დაცვის შესახებ“ კოდექსში ცვლილებების განმახორციებელი სახელმწიფო კომისია. გადამუშავებული „კოდექსი’’ საქართველოს პარლამენტმა 2014 წელს მიიღო.
„კოდექსში’’ განისაზღვრა სურსათის უვნებლობის სფეროში ერთიანი სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავების, მისი განხორციელებისა და კოორდინაციის სამართლებრივი ჩარჩო, რომელიც სრულად შეესაბამება ევროპის პარლამენტისა და საბჭოს რეგულაცია EC №178/2002-ს, ასევე ვაჭრობის მსოფლიო ორგანიზაციის მოთხოვნებს.
კანონის მიზანია მომხმარებელთა ჯანმრთელობის, სიცოცხლისა და ეკონომიკური ინტერესების დაცვა მოხმარებისათვის განკუთვნილ სურსათთან მიმართებაში, შიდა ბაზრის ეფექტიანი ფუნქციონირებისა და მისი მრავალფეროვნების გათვალისწინებით. კანონი არეგულირებს სურსათისა და ცხოველის საკვების უვნებლობის, ხარისხის, ეტიკეტირების ზოგად პრინციპებსა და მოთხოვნებს, სურსათის/ცხოველის საკვების მწარმოებელთა (ბიზნეს-ოპერატორთა) და დისტრიბუტორთა ვალდებულებებს, სურსათის/ცხოველის საკვების უვნებლობის და ხარისხის სახელმწიფო კონტროლის მექანიზმებს, განსაზღვრავს სახელმწიფო კონტროლსა და ზედამხედველობაზე პასუხისმგებელი და უფლებამოსილი სახელმწიფო ორგანოს კომპეტენციებს. კანონი არ ვრცელდება პირადი და ოჯახური მოხმარებისათვის განკუთვნილ სურსათზე.
სურსათის უვნებლობის უზრუნველყოფის ძირითად პრინციპებად განისაზღვრა:
პირველად ქართულ საკანონმდებლო სივრცეში ხელისუფლებამ გაიაზრა რისკის ანალიზის ცნება და ზოგადად რისკის ანალიზზე დაფუძნებული მიდგომა, რაც იმას ნიშნავს, რომ სურსათის უვნებლობის სფეროში მიღებული ნებისმიერი გადაწყვეტილება და გატარებული ქმედება რისკის შეფასების მეცნიერული კვლევების შედეგებს უნდა ეფუძნებოდეს.
ამ მიზნით 2014 წელს საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტრომ სამეცნიერო კვლევითი ცენტრის ფარგლებში „კოდექს ალიმენტარიუსის“ სტრუქტურიზირებული მიდგომის პრინციპების გათვალისწინებით, ჩამოაყალიბა სურსათის უვნებლობის რისკის შეფასების დამოუკიდებელ მეცნიერთა საკონსულტაციო საბჭო და რისკის შეფასების სამსახური.
აღიარებულ იქნა ინტეგრირებული მიდგომა ,,მინდვრიდან მაგიდამდე”, რომლის მიხედვითაც აქცენტი საბოლოო პროდუქტის სერტიფიცირებიდან გადადის სურსათის წარმოების პროცესის კონტროლზე.
აქტიური ქმედებები დაიწყო საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტროს საქვეუწყებო დაწესებულება - სურსათის უვნებლობის, ვეტერინარიისა და მცენარეთა დაცვის ეროვნულნა სამსახურმა („სურსათის ეროვნული სააგენტო“), რომელიც საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად, ახორციელებს სურსათისა და ცხოველის საკვების უვნებლობის, ხარისხის, სანიტარიულ-ჰიგიენური, ვეტერინარული, მცენარეთა დაცვისა და აგროქიმიური ღონისძიებების ზედამხედველობას, მონიტორინგსა და სახელმწიფო კონტროლს.
კანონით დადგენილია სურსათის უვნებლობის მოთხოვნები, რომლის თანახმადაც დაუშვებელია სურსათის ბაზარზე განთავსება, თუ იგი არ არის უვნებელი. ან დარღვეულია სურსათის წარმოებისა და დისტრიბუციისადმი, აგრეთვე, ეტიკეტირებისადმი დადგენილი მოთხოვნები; ასევე გათვალისწინებული უნდა იქნეს სურსათის არა მარტო შესაძლო ხანმოკლე, მყისიერი ან გრძელვადიანი გავლენა, არამედ მისი ეფექტი მომავალ თაობაზე, განსაკუთრებული კატეგორიის მომხმარებელის ჯანმრთელობაზე ზეგავლენის ხარისხი და სხვა. დაუშვებელია სურსათის წარმოება, გადამუშავება, შენახვა, დაფასოება და ბაზარზე განთავსება ან დისტრიბუცია თუ მწარმოებელი (ბიზნეს-ოპერატორი)/დისტრიბუტორი არ არის რეგისტრირებული საქართველოს მთავრობის მიერ დადგენილი წესით.
მნიშვნელოვანი სიახლეა მოთხოვნები საფრთხეების შიდა კონტროლის სისტემასთან დაკავშირებით, რომლის მიხედვითაც მწარმოებელი ვალდებულია დანერგოს საფრთხეების კონტროლის შიდა სისტემა, განსაზღვროს წარმოებულ პროდუქციასა და ტექნოლოგიურ პროცესებთან დაკავშირებული შესაძლო საფრთხეეები დაადგინოს კრიტიკული საკონტროლო წერტილები და შეიმუშაოს მონიტორინგისა და მაკორექტირებელი ქმედებების პროცედურები.
კანონით განისაზღვრა სურსათის/ცხოველის საკვების უვნებლობის, ვეტერინარიისა და მცენარეთა დაცვის სფეროებში სახელმწიფო კონტროლი განხორციელების მექანიზმები:
ა) ინსპექტირება;
ბ) მონიტორინგი;
გ) ზედამხედველობა;
დ) დოკუმენტური შემოწმება;
ე) ნიმუშის აღება.
სახელმწიფო კონტროლის მიზნით განხორციელებული ინსპექტირების დროს, უფლებამოსილი მოხელის მიერ შემოწმებას ექვემდებარება სურსათის წარმოების ადგილი, საწარმოს, ოფისების, საწარმოს მიმდებარე ტერიტორიის, სატრანსპორტო საშუალებების, ტექნიკისა და აღჭურვილიბის მდგომარეობა და გამოყენების პირობები, ასევე ნედლეული, ინგრედიენტები, ნახევარფაბრიკატები, ტექნოლოგიური საშუალებები და სხვა პროდუქტები, სურსათთან შეხებაში მყოფი მასალები და საგნები, სარეცხი, სადეზინფექციო საშუალებები, სურსათის მიმოქცევის ეტაპები და ეტიკეტი.
სურსათის უვნებლობის სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკის განმსაზღვრელია საქართველოს სოფლის მეურნეობის სამინისტრო. საქართველოს სურსათის უვნებლობის სისტემა დაეფუძნა ევროპულ მიდგომებსა და პრინციპებს. ეს ორი ძირითადი მიზეზით არის განპირობებული. პირველი ისაა, რომ საქართველოს პოლიტიკურ-ეკონომიკური განვითარების ვექტორი ევროგაერთიანებისკენ არის მიმართული, და მეორე, არანაკლებ მნიშვნელოვანი – ევროკავშირი მოისაზრება იმ სამიზნე ბაზრად, სადაც საქართველოს აქვს თავისი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების ექსპორტის სავსებით რეალური ამბიცია. ეს არავითარ შემთხვევაში არ ნიშნავს, რომ კანონის შემუშავებისას ხდებოდა ევროპული ნორმების კალკირება ევროგაერთიანების #178/2002 რეგულაციიდან. ყოველი ნორმა, მოთხოვნა, თუ დებულება მხოლოდ სათანადო ანალიზისა და ადაპტირების შემდეგ იქნა ჩართული ქართულ კანონმდებლობაში. შედეგად, საქართველოს მოთხოვნები სურსათის უვნებლობაზე არის მიახლოებული ევროპულთან, თუმცა ბევრად უფრო დამნდობი და ნაკლებად ამბიციური.სურსათის უვნებლობის სისტემის განვითარების ევროპული გზა, გამოწვევაა როგორც სახელწმიფო, ასევე კერძო სექტორებისათვის. რეფორმის გზაზე უამრავი წინააღმდეგობა შეიძლება აღმოცენდეს როგორც სახელმწიფოსთვის, ასევე კერძო სექტორისთვის, თუმცა რეალურად არსებობს ბერკეტები შესაძლო სირთულეების სამართავად. მაგრამ ყოველივე ამის მიუხედავად ქვეყნის განვითარებისთვის უაღრესად მნიშვნელოვანია ამ რეფორმის მიზანი – მომხმარებელთა სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის დაცვის უზრუნველყოფა, კონკურენტული გარემოს შექმნა, სასურსათო ბიზნესისა და ექსპორტის გაფართოების ხელშეწყობა. ამ მიზნების მისაღწევად კი საჭიროა მხოლოდ პოლიტიკური ნება, თანმიმდევრული მიდგომა, მკაცრად გაწერილი სამოქმედო გეგმა, და სახელმწიფოს, კერძო სექტორის, მომხმარებლებისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების კოორდინირებული მოქმედება.
წყარო
ყველა უფლება დაცულია
